CYRKON: HISTORIA, WŁAŚCIWOŚCI, STRUKTURA, ZAGROŻENIA, ZASTOSOWANIA - CHEMIA - 2025

Cyrkonu jest elementem metalowym, który znajduje się w grupy 4 układu okresowego pierwiastków, a który jest reprezentowany przez symbol chemicznej Zr. Należy do tej samej grupy co tytan, będąc poniżej i powyżej hafnu.

Jego nazwa nie ma nic wspólnego z „cyrkiem”, ale ze złotym lub złotym kolorem minerałów, w których została rozpoznana po raz pierwszy. W skorupie ziemskiej iw oceanach jej atomy w postaci jonów są związane z krzemem i tytanem, a zatem są składnikiem piasku i żwiru.

Metalowy pręt cyrkonowy. Źródło: Danny Peng

Jednak można go również znaleźć w izolowanych minerałach; w tym cyrkon, ortokrzemian cyrkonu. Można również wspomnieć o baddelejycie, który odpowiada mineralogicznej postaci jego tlenku ZrO ₂ , zwanego cyrkonem. To naturalne, że nazwy „cyrkon”, „cyrkon” i „cyrkonia” mieszają się i powodują zamieszanie.

Jej odkrywcą był w 1789 roku Martin Heinrich Klaproth; Podczas gdy pierwszą osobą, która go wyodrębniła, w nieczystej i amorficznej formie, był Jöns Jakob Berzelius w 1824 roku. Wiele lat później improwizowano procesy uzyskiwania próbek cyrkonu o wyższej czystości, a jego zastosowania rosły wraz z pogłębianiem się jego właściwości.

Cyrkon to srebrzystobiały metal (górne zdjęcie), który ma wysoką odporność na korozję i wysoką odporność na większość kwasów; Z wyjątkiem kwasu fluorowodorowego i gorącego kwasu siarkowego. Jest pierwiastkiem nietoksycznym, choć może łatwo zapalić się ze względu na swoją piroforyczność, nie jest też uważany za szkodliwy dla środowiska.

Materiały takie jak tygle, formy odlewnicze, noże, zegarki, rury, reaktory, fałszywe diamenty, między innymi, zostały wykonane z cyrkonu, jego tlenku i jego stopów. Dlatego wraz z tytanem jest specjalnym metalem i dobrym kandydatem do projektowania materiałów, które muszą wytrzymywać nieprzyjazne warunki.

Z drugiej strony, z cyrkonu można było również zaprojektować materiały do ​​bardziej wyrafinowanych zastosowań; na przykład: struktury metaloorganiczne lub metalowe struktury organiczne, które mogą służyć jako heterogeniczne katalizatory, absorbenty, magazynowanie cząsteczek, przepuszczalne ciała stałe, między innymi.

Historia

Uznanie

Starożytne cywilizacje wiedziały już o minerałach cyrkonu, zwłaszcza cyrkonie, który występuje jako złote klejnoty o kolorze zbliżonym do złota; Stamtąd wzięła swoją nazwę, od słowa „zargun”, co oznacza „złoty kolor”, ponieważ jego tlenek został po raz pierwszy rozpoznany z mineralnego jergón, złożonego z cyrkonu (ortokrzemian cyrkonu).

Tego rozpoznania dokonał niemiecki chemik Martin Klaproth w 1789 roku, kiedy badał próbkę palety pobraną z Sir Lanki (zwanej wówczas Wyspą Cejlonu), którą rozpuścił za pomocą alkaliów. Nadał temu tlenkowi nazwę cyrkonu i stwierdził, że stanowi on 70% minerału. Jednak nie udało mu się zredukować go do metalicznej formy.

Izolacja

Sir Humphrey Davy próbował również zredukować tlenek cyrkonu, bez powodzenia, w 1808 r., Używając tej samej metody, za pomocą której był w stanie wyodrębnić metaliczny potas i sód. Dopiero w 1824 r. Szwedzki chemik Jacob Berzelius uzyskał zanieczyszczony i bezpostaciowy cyrkon poprzez ogrzewanie mieszaniny jego fluorku potasu (K ₂ ZrF ₆ ) z metalicznym potasem.

Jednak cyrkon Berzeliusa był słabym przewodnikiem elektryczności, a także był nieefektywnym materiałem do wszelkich zastosowań, które mogłyby zaoferować inne metale w jego miejsce.

Proces kryształowego paska

Cyrkon pozostawał zapomniany przez sto lat, aż w 1925 roku holenderscy naukowcy Anton Eduard van Arkel i Jan Hendrik de Boer opracowali proces wytwarzania krystalicznej kostki w celu uzyskania metalicznego cyrkonu o wyższej czystości.

Proces ten obejmował ogrzewanie tetrajodku cyrkonu, ZrI ₄ , na żarzącym się włóknie wolframowym, tak że Zr ⁴⁺ został zredukowany do Zr; a rezultat był taki, że krystaliczna kostka cyrkonu pokryła wolfram (podobnie jak ta na pierwszym obrazie).

Proces Kroll

Wreszcie procesu Kroll był stosowany w 1945 na uzyskanie metalicznego cyrkonu jeszcze wyższą czystość i przy niższym koszcie, w którym tetrachlorek cyrkonu ZrCU ₄ , jest stosowany zamiast tetrajodek.

Fizyczne i chemiczne właściwości

Wygląd fizyczny

Metal o błyszczącej powierzchni i srebrnym kolorze. Jeśli rdzewieje, staje się ciemnoszary. Drobno podzielony jest szarawym i bezpostaciowym proszkiem (powierzchownie).

Liczba atomowa

40

Masa cząsteczkowa

91,224 g / mol

Temperatura topnienia

1855 ° C

Temperatura wrzenia

4377 ºC

Temperatura samozapłonu

330 ºC

Gęstość

W temperaturze pokojowej: 6,52 g / cm ³

Na podstawie temperatury topnienia: 5,8 g / cm ³

Ciepło topnienia

14 kJ / mol

Ciepło parowania

591 kJ / mol

Molowa pojemność cieplna

25,36 J / (mol K)

Elektroujemność

1,33 w skali Paulinga

Energie jonizacji

-Pierwszy: 640,1 kJ / mol (Zr ⁺ gaz)

-Druga: 1270 kJ / mol (Zr ^{2+ w postaci} gazowej)

-Trzecie: 2218 kJ / mol (Zr ^{3+ w postaci} gazowej)

Przewodność cieplna

22,6 W / (m · K)

Rezystancja

421 nΩ m przy 20 ° C

Twardość Mohsa

5.0

Reaktywność

Cyrkon jest nierozpuszczalny w prawie wszystkich mocnych kwasach i zasadach; rozcieńczony, skoncentrowany lub gorący. Dzieje się tak dzięki ochronnej warstwie tlenku, która szybko tworzy się pod wpływem atmosfery, pokrywając metal i zapobiegając jego korozji. Jednak jest bardzo dobrze rozpuszczalny w kwasie fluorowodorowym i słabo rozpuszczalny w gorącym kwasie siarkowym.

W normalnych warunkach nie reaguje z wodą, ale reaguje z jej oparami w wysokich temperaturach, uwalniając wodór:

Zr + 2 H ₂ O → ZrO ₂ + 2 H ₂

Reaguje również bezpośrednio z halogenami w wysokich temperaturach.

Struktura i konfiguracja elektroniczna

Wiązanie metaliczne

Atomy cyrkonu oddziałują ze sobą dzięki wiązaniu metalicznemu, na które wpływają ich elektrony walencyjne, a zgodnie z ich konfiguracją elektronową znajdują się one na orbitali 4d i 5s:

4d ² 5s ²

Dlatego cyrkon ma cztery elektrony tworzące sydowe pasma walencyjne, będące wynikiem nakładania się odpowiednio orbitali 4d i 5s wszystkich atomów Zr w krysztale. Zauważ, że jest to zgodne z faktem, że cyrkon znajduje się w grupie 4 układu okresowego.

Wynikiem tego „morza elektronów”, rozchodzącego się i zdelokalizowanego we wszystkich kierunkach kryształu, jest siła kohezji, która znajduje odzwierciedlenie w stosunkowo wysokiej temperaturze topnienia (1855ºC) cyrkonu w porównaniu z innymi metalami.

Fazy ​​krystaliczne

Podobnie, ta siła lub wiązanie metaliczne jest odpowiedzialne za uporządkowanie atomów Zr w celu zdefiniowania zwartej struktury heksagonalnej (hcp); jest to pierwsza z jego dwóch faz krystalicznych, oznaczonych jako α-Zr.

Tymczasem druga faza krystaliczna β-Zr o sześciennej strukturze wyśrodkowanej w korpusie (bcc) pojawia się po podgrzaniu cyrkonu do 863 ºC. Jeśli ciśnienie wzrośnie, struktura bcc β-Zr zostanie zniekształcona; odkształca się, gdy odległość między atomami Zr jest zagęszczana i skracana.

Liczby utleniania

Konfiguracja elektronowa cyrkonu od razu ujawnia, że ​​jego atom jest zdolny do utraty do czterech elektronów, jeśli połączy się z pierwiastkami bardziej elektroujemnymi niż on sam. Zatem jeśli założyć istnienie kationu Zr ⁴⁺ , którego gęstość ładunku jonowego jest bardzo duża, to jego liczba lub stopień utlenienia wyniesie +4 lub Zr (IV).

W rzeczywistości jest to główna i najbardziej stabilna z jego stopni utlenienia. Na przykład następujące serie związków mają cyrkon jako +4: ZrO ₂ (Zr ⁴⁺ O ₂ ^2- ), Zr (WO ₄ ) ₂ , ZrBr ₄ (Zr ⁴⁺ Br ₄ ^- ) i ZrI ₄ (Zr ^{4) +} I ₄ ^- ).

Cyrkon może mieć również inne dodatnie stopnie utlenienia: +1 (Zr ⁺ ), +2 (Zr ²⁺ ) i +3 (Zr ³⁺ ); jednak jego związki są bardzo rzadkie, więc prawie nie są brane pod uwagę, gdy omawiamy ten punkt.

Znacznie mniej rozważa się cyrkon o ujemnych stopniach utlenienia: -1 (Zr ^- ) i -2 (Zr ^2- ), przy założeniu istnienia anionów „cyrkonidów”.

Aby warunki mogły powstać, muszą być specjalne, pierwiastek, z którym jest połączony, musi mieć elektroujemność mniejszą niż cyrkon lub musi wiązać się z cząsteczką; jak to ma miejsce w przypadku kompleksu anionowego ^2- , w którym sześć cząsteczek CO koordynuje się z centrum Zr ^2- .

Gdzie znaleźć i uzyskać

Cyrkon

Solidne kryształy cyrkonu zatopione w kwarcu. Źródło: Rob Lavinsky, iRocks.com - CC-BY-SA-3.0

Cyrkon jest pierwiastkiem występującym powszechnie w skorupie ziemskiej i morzach. Jej główną rudą jest cyrkonia mineralna (górne zdjęcie), której skład chemiczny to ZrSiO ₄ lub ZrO ₂ · SiO ₂ ; oraz w mniejszym stopniu, ze względu na jego niedobór, mineralny baddeleyit, który prawie w całości składa się z tlenku cyrkonu ZrO ₂ .

Cyrkon wykazuje silną geochemiczną tendencję do wiązania się z krzemem i tytanem, wzbogacając w ten sposób piaski i żwir na plażach oceanicznych, osady aluwialne i dna jezior, a także skały magmowe, które nie uległy erozji. .

Leczenie i proces Kroll

Dlatego kryształy cyrkonu należy najpierw oddzielić od rutylu i ilmenitu TiO ₂ , a także od kwarcu SiO ₂ . W tym celu piaski są zbierane i umieszczane w spiralnych koncentratorach, gdzie ich minerały ostatecznie rozdzielają się w zależności od różnic w ich gęstości.

Tlenki tytanu są następnie oddzielane przez przyłożenie pola magnetycznego, aż pozostała substancja stała będzie składać się tylko z cyrkonu (już nie TiO ₂ ani SiO ₂ ). Po wykonaniu tej czynności chlor gazowy jest używany jako środek redukujący do przekształcenia ZrO ₂ w ZrCl ₄ , tak jak ma to miejsce w przypadku tytanu w procesie Kroll:

ZrO ₂ + 2Cl ₂ + 2C (900 ° C) → ZrCl ₄ + 2CO

I wreszcie ZrCl ₄ jest redukowany stopionym magnezem:

ZrCl ₄ + 2Mg (1100 ° C) → 2MgCl ₂ + Zr

Przyczyną braku bezpośredniej redukcji z ZrO ₂ jest to, że mogą tworzyć się węgliki, które są jeszcze trudniejsze do zredukowania. Wygenerowana gąbka cyrkonowa jest przemywana roztworem kwasu solnego i topiona w obojętnej atmosferze helu w celu utworzenia metalowych prętów cyrkonu.

Oddzielanie hafnu od cyrkonu

Cyrkon ma niski procent (1 do 3%) hafnu w swoim składzie, ze względu na podobieństwo chemiczne między jego atomami.

Samo to nie stanowi problemu dla większości aplikacji; jednak hafn nie jest przezroczysty dla neutronów, podczas gdy cyrkon jest. Dlatego metaliczny cyrkon musi być oczyszczony z zanieczyszczeń hafnu, aby mógł być stosowany w reaktorach jądrowych.

Aby to osiągnąć, stosuje się techniki rozdzielania mieszanin, takie jak krystalizacja (ich soli fluorkowych) i destylacja frakcjonowana (ich tetrachlorków) oraz ekstrakcja ciecz-ciecz przy użyciu rozpuszczalników ketonu metylowo-izobutylowego i wody.

Izotopy

Cyrkon występuje na Ziemi jako mieszanina czterech stabilnych izotopów i jednego radioaktywnego, ale z tak długim okresem półtrwania (t _1/2 = 2,0 · 10 · ¹⁹ lat), że jest praktycznie tak stabilny jak inni.

Te pięć izotopów, z ich odpowiednimi obfitościami, wymieniono poniżej:

- ⁹⁰ Zr (51,45%)

- ⁹¹ Zr (11,22%)

- ⁹² Zr (17,15%)

- ⁹⁴ Zr (17,38%)

- ⁹⁶ Zr (2,80%, wyżej wymieniony radioaktywny)

Będąc średnią masą atomową 91,224 u, czyli bliżej ⁹⁰ Zr niż ⁹¹ Zr. Pokazuje to „wagę”, jaką mają izotopy o wyższej masie atomowej, gdy zostaną uwzględnione w obliczeniu średniej ważonej.

Oprócz ⁹⁶ Zr w przyrodzie występuje jeszcze jeden radioizotop: ⁹³ Zr (t _1/2 = 1,53 · 10 ⁶ lat). Występuje jednak w ilościach śladowych, więc jego udział w średniej masie atomowej, wynoszącej 91,224 u, jest znikomy. Dlatego cyrkon nie jest klasyfikowany jako metal radioaktywny.

Oprócz pięciu naturalnych izotopów cyrkonu i radioizotopu ⁹³ Zr powstały inne sztuczne (do tej pory 28), z których ⁸⁸ Zr (t _1/2 = 83,4 dni), ⁸⁹ Zr (t _1/2 = 78,4 godziny) i ¹¹⁰ Zr (30 milisekund).

Ryzyka

Metal

Cyrkon jest metalem stosunkowo stabilnym, więc żadna z jego reakcji nie jest energiczna; chyba że występuje w postaci drobno rozdrobnionego proszku. Gdy powierzchnia arkusza cyrkonu zostanie zarysowana papierem ściernym, emituje żarzące się iskry ze względu na swoją piroforyczność; ale te natychmiast gasną w powietrzu.

Jednak potencjalne zagrożenie pożarowe to ogrzewanie proszku cyrkonu w obecności tlenu: pali się on płomieniem o temperaturze 4460 ° C; jeden z najgorętszych znanych metali.

Radioaktywne izotopy cyrkonu ( ⁹³ Zr i ⁹⁶ Zr) emitują promieniowanie o tak niskiej energii, że są nieszkodliwe dla istot żywych. Mając powyższe na uwadze, można na razie stwierdzić, że metaliczny cyrkon jest pierwiastkiem nietoksycznym.

Jon

Jony cyrkonu, Zr ⁴⁺ , są szeroko rozpowszechnione w naturze w niektórych produktach spożywczych (warzywach i pełnoziarnistej pszenicy) i organizmach. Organizm ludzki ma średnie stężenie cyrkonu na poziomie 250 mg i jak dotąd nie ma badań, które wiązałyby go z objawami lub chorobami wynikającymi z niewielkiego przekroczenia jego spożycia.

Zr ⁴⁺ może być szkodliwy w zależności od towarzyszących mu anionów. Na przykład wykazano , że ZrCl ₄ w wysokich stężeniach jest śmiertelny dla szczurów, wpływając również na psy, ponieważ zmniejsza liczbę ich czerwonych krwinek.

Sole cyrkonu działają drażniąco na oczy i gardło i od osoby zależy, czy mogą podrażniać skórę. Jeśli chodzi o płuca, odnotowano kilka nieprawidłowości u osób, które wdychały je przez przypadek. Z drugiej strony nie ma badań medycznych, które potwierdzałyby, że cyrkon jest rakotwórczy.

Mając to na uwadze, można powiedzieć, że metaliczny tlenek cyrkonu ani jego jony stanowią niepokojące zagrożenie dla zdrowia. Istnieją jednak związki cyrkonu zawierające aniony, które mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie i środowisko, zwłaszcza jeśli są to aniony organiczne i aromatyczne.

Aplikacje

- Metal

Cyrkon, jako sam metal, dzięki swoim właściwościom znajduje różnorodne zastosowania. Dzięki wysokiej odporności na korozję oraz na atak silnych kwasów i zasad oraz innych substancji reaktywnych jest idealnym materiałem do produkcji konwencjonalnych reaktorów, rur i wymienników ciepła.

Podobnie cyrkon i jego stopy są wytwarzane z materiałów ogniotrwałych, które muszą wytrzymywać ekstremalne lub delikatne warunki. Na przykład służą do wykonywania form odlewniczych, fornirów i turbin dla statków i pojazdów kosmicznych lub obojętnych urządzeń chirurgicznych, aby nie reagowały z tkankami ciała.

Z drugiej strony, jego piroforyczność służy do tworzenia broni i fajerwerków; ponieważ bardzo drobne cząsteczki cyrkonu mogą się bardzo łatwo palić, emitując żarzące się iskry. Jego niezwykła reaktywność z tlenem w wysokich temperaturach służy do wychwytywania go w rurkach próżniowych i żarówkach.

Jednak jego najważniejszym zastosowaniem jest przede wszystkim pełnienie roli materiału do reaktorów jądrowych, ponieważ cyrkon nie reaguje z neutronami uwalnianymi podczas rozpadów radioaktywnych.

- Cyrkonia

Diament z cyrkonu. Źródło: Pixabay.

Wysoka temperatura topnienia (2715 ºC) tlenku cyrkonu (ZrO ₂ ) sprawia, że ​​jest on jeszcze lepszą alternatywą dla cyrkonu przy produkcji materiałów ogniotrwałych; Na przykład tygle odporne na nagłe zmiany temperatury, twarda ceramika, noże ostrzejsze niż stalowe, m.in. szkło.

W biżuterii stosuje się różne rodzaje cyrkonu zwane „cyrkoniami”, które można wykorzystać do wykonania doskonałych replik błyszczących diamentów fasetowanych (zdjęcie powyżej).

- Sprzedaż i inne

Nieorganiczne czy organiczne sole cyrkonu, a także inne związki mają niezliczone zastosowania, wśród których możemy wymienić:

-Niebiesko-żółte pigmenty do glazurowania ceramiki i fałszywych klejnotów (ZrSiO ₄ )

-Absorber dwutlenku węgla (Li ₂ ZrO ₃ )

-Powłoki w przemyśle papierniczym (octany cyrkonu)

-Antiperspiranty (ZrOCl ₂ i mieszaniny złożonych soli cyrkonu i glinu)

-Farby i tusze do druku

- Zabieg dializy nerek oraz do usuwania zanieczyszczeń w wodzie (fosforany i wodorotlenek cyrkonu)

-Kleje

-Katalizatory do organicznych reakcji aminowania, utleniania i uwodornienia (dowolny związek cyrkonu wykazujący aktywność katalityczną)

-Dodatki zwiększające płynność cementu

- Ciała stałe przepuszczalne dla jonów alkalicznych

- Ramy metaloorganiczne

Atomy cyrkonu jako jony Zr ⁴⁺ mogą tworzyć wiązania koordynacyjne z tlenem Zr ^IV- O w taki sposób, że mogą bez problemu oddziaływać z utlenionymi ligandami organicznymi; to znaczy cyrkon jest zdolny do tworzenia różnych związków metaloorganicznych.

Związki te, kontrolując parametry syntezy, mogą być używane do tworzenia szkieletów metaloorganicznych, lepiej znanych jako ramy metaloorganiczne (MOF, od angielskiego akronimu: Metal-Organic Framework). Materiały te wyróżniają się wysoką porowatością i atrakcyjnymi strukturami trójwymiarowymi, podobnie jak zeolity.

Jego zastosowania zależą w dużej mierze od tego, które ligandy organiczne są wybrane do koordynacji z cyrkonem, a także od optymalizacji warunków syntezy (temperatura, pH, czas mieszania i reakcji, stosunki molowe, objętości rozpuszczalników itp.).

UiO-66

Na przykład wśród MOF cyrkonu możemy wymienić UiO-66, który jest oparty na oddziaływaniach Zr-tereftalan (z kwasu tereftalowego). Ta cząsteczka, która działa, jak się ligand w koordynacji z Zr ⁴⁺ ich -COO grup ^- tworząc czterech wiązań Zr-O.

Naukowcy z University of Illinois, kierowani przez Kennetha Suslicka, zaobserwowali, że UiO-66 pod wpływem intensywnych sił mechanicznych ulega strukturalnej deformacji, gdy dwa z czterech wiązań Zr-O zostają zerwane.

W związku z tym UiO-66 może być stosowany jako materiał przeznaczony do rozpraszania energii mechanicznej, będąc nawet w stanie wytrzymać ciśnienie równoważne detonacji TNT przed pęknięciem molekularnym.

MOF-808

Poprzez zamianę kwasu tereftalowego na kwas trimesynowy (pierścień benzenowy z trzema grupami -COOH w pozycjach 2, 4, 6), pojawia się nowe metaloorganiczne rusztowanie dla cyrkonu: MOFs-808.

Zbadano jego właściwości i zdolność do działania jako materiał magazynujący wodór; to znaczy, H ₂ cząsteczki kończy się gospodarzem porów MOF-808, a następnie wyodrębnienia ich w razie potrzeby.

MIP-202

I wreszcie mamy MOF MIP-202 z Instytutu Materiałów Porowatych w Paryżu. Tym razem jako spoiwo użyli kwasu asparaginowego (aminokwasu). Ponownie, wiązania Zr-O Zr ⁴⁺ i tlenki asparaginianu (deprotonowane grupy -COOH) są siłami kierunkowymi, które kształtują trójwymiarową i porowatą strukturę tego materiału.

MIP-202 okazał się doskonałym przewodnikiem protonów (H ⁺ ), które przemieszczają się przez jego pory z jednego przedziału do drugiego. Dlatego jest kandydatem do stosowania jako materiał do produkcji membran do wymiany protonów; które są niezbędne dla rozwoju przyszłych baterii wodorowych.

Bibliografia

1. Shiver & Atkins. (2008). Chemia nieorganiczna. (Czwarta edycja). Mc Graw Hill.
2. Wikipedia. (2019). Cyrkon. Odzyskane z: en.wikipedia.org
3. Sarah Pierce. (2019). Co to jest cyrkon? - Zastosowania, fakty, właściwości i odkrycie. Badanie. Odzyskany z: study.com
4. John C. Jamieson. (1963). Struktury krystaliczne tytanu, cyrkonu i hafnu pod wysokim ciśnieniem. Vol. 140, Issue 3562, str. 72-73. DOI: 10.1126 / science.140.3562.72
5. Stephen Emma. (25 października 2017). Cyrkonowe klamry MOF pod ciśnieniem dynamitu. Źródło: chemistryworld.com
6. Wang Sujing i in. (2018). Solidny szkielet metaloorganiczny aminokwasu cyrkonu do przewodzenia protonów. doi.org/10.1038/s41467-018-07414-4
7. Emsley John. (1 kwietnia 2008). Cyrkon. Chemia w swoim żywiole. Źródło: chemistryworld.com
8. Kawano Jordan. (sf). Cyrkon. Odzyskany z: chemistry.pomona.edu
9. Dr Doug Stewart. (2019). Fakty dotyczące pierwiastka cyrkonu. Chemicool. Źródło: chemicool.com
10. Redaktorzy Encyclopaedia Britannica. (05 kwietnia 2019). Cyrkon. Encyclopædia Britannica. Odzyskany z: britannica.com
11. Narodowe Centrum Informacji Biotechnologicznej. (2019). Cyrkon. Baza danych PubChem. CID = 23995. Odzyskany z: pubchem.ncbi.nlm.nih.gov